Kwiecień miał być miesiącem przełomowym dla frankowiczów. Na jego początku spodziewano się „uchwały frankowej” pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego, a na zakończenie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej miał zająć się pytania prejudycjalnymi pochodzącymi z Sądu Okręgowego w Gdańsku. Niestety Sąd Najwyższy po raz kolejny przełożył termin posiedzenia, ale za to nie zawiódł Unijny Trybunał.
W wyroku z dnia 29 kwietnia, w sprawie prowadzonej pod sygnaturą C-19/20, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej podtrzymał swoją prokonsumencką linię orzeczniczą. Pytania sformułowane przez gdański sąd zawierały kilka niebezpiecznych dla orzecznictwa w sprawach frankowych tez. Żadna z nich nie znalazła jednak aprobaty po stronie Unijnego Trybunału. Warto w tym miejscu przeprowadzić analizę każdego z zadanych pytań.
Czy zawarcie aneksu zmieniającego nieuczciwy charakter postanowienia umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej wpływa na ocenę abuzywnego charakteru tego postanowienia.
Czy sąd krajowy jest uprawniony do stwierdzenia nieuczciwości, tylko niektórych elementów postanowienia abuzywnego?
Odpowiedź na to pytanie ma istotne znaczenie dla kredytobiorców, którzy zawarli umowę kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego z dawnym GE Money Bank S.A. (obecnie umowy obsługiwane przez Bank BPH S.A.). W ramach tychże umów bank w charakterystyczny sposób skonstruował klauzulę indeksacyjną. Kurs walut ustalany jest przez bank na podstawie dwóch elementów: kursu średniego NBP oraz marży banku. Kontrowersyjną składową tej konstrukcji jest marża banku – niejasna w sposobie ustalania, uzależniona wyłącznie od decyzji instytucji finansowej. Sąd Okręgowy w Gdańsku pytał czy z tak skonstruowane postanowieni może pozostać w umowie po usunięciu jednego jego elementy, tj. marża banku. Trybunał Sprawiedliwości zważył co następuje przepisy te stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie należy do tego sądu (pkt. 80). Tak więc postanowienie niedozwolone musi zostać usunięte w całości. TSUE podkreślił, iż sądy krajowe nie mają uprawnień do zmiany treści klauzul abuzywnych (pkt. 66-68). Mogą tym samym odetchnąć frankowicze związani umowami dawnego GE Money Bank S.A. W ramach tego rozstrzygnięcia wyłączone zostały wszelkie zapędy sądów zamierzające do pozostawienia w mocy części postanowień niedozwolonych.
Czy wejście w życie aktu prawnego wewnątrzkrajowego wyłączających nieuczciwy charakter postanowień umów kredytów indeksowanych i denominowanych do franka szwajcarskiego wpływa na ocenę abuzywności tych postanowień.
Ze względu na zbliżoną konstrukcję dwóch wskazanych powyżej pytań, odpowiedzi na nie można udzielić wspólnie. Na pytanie pierwsze TSUE wypowiedział się jednoznacznie, iż do sądu krajowego należy stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, nawet jeśli warunek ten został zmieniony przez te strony w drodze umowy (pkt. 61). Dalej w kontekście pytania trzeciego fakt, że niektóre postanowienia umowne zostały w drodze przepisów krajowych uznane za nieuczciwe i nieważne oraz zastąpione nowymi postanowieniami w celu dalszego istnienia danej umowy, nie może bowiem prowadzić w konsekwencji do osłabienia ochrony gwarantowanej konsumentom (pkt. 78). Tym samym Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej podtrzymał swoją dotychczasową ocenę dla działań zmierzających do wyłączenia abuzywnego charakteru postanowień tzw. umów frankowych. Wszelkie czynności następcze podejmowane w toku obowiązywania umowy nie mają znaczenia dla oceny jej postanowień. Osądu winno się dokonywać na dzień powstania stosunku prawnego pomiędzy kredytobiorcą a bankiem. Kluczowy dla uznania abuzywności postanowień umownych jest dzień zawarcia umowy. Nieuczciwości zapisów umów wyrażonych we franku szwajcarskim nie wyłączają aneksy zawierane przez strony, ani też akty prawne wprowadzane przez prawodawcę. Unijny Trybunał podkreślił, iż zadaniem sądów krajowych jest ochrona praw konsumentów i dążenie do przywrócenia równowagi, naruszonej przez przedsiębiorcę (bank), w ramach stosunku prawnego.
Czy konsekwencje nieważności umowy są sankcją wynikające orzeczenia wydanego na żądanie konsumenta, czy też sankcją wynikającą z mocy prawa, tzn. czy winny następować od uprawnieninia się wyroku czy też od momentu zawarcia umowy?
Pojawia się tutaj problematyka czy wyrok unieważniający czy też ustalający nieważność umowy pseudofrankowej ma charakter deklaratoryjny czy też konstytutywny. Wiąże się z tym zagadnienie wyznaczenia momentu, od którego biegnie termin przedawnienia roszczeń stron umowy kredytu wyrażonego we franku szwajcarskim. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wyjaśnił, iż władnymi dla rozstrzygnięcia o charakterze wyroków w sprawach frankowych są sądy krajowe. W ramach odpowiedzi na to pytanie TSUE dał zielone światło dla wydawania przez sądy krajowe wyroków unieważniających „umowy frankowe” Jak zauważył w pkt. 85 uzasadnienia do wyroku z powyższych rozważań wynika jednak, że po pierwsze, jeżeli sąd krajowy uzna, iż zgodnie z odpowiednimi przepisami obowiązującego go prawa krajowego utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu.
Czy na sądzie spoczywa obowiązek informacyjny wobec kredytobiorcy pozywającego bank w zakresie konsekwencji wyroku unieważniającego bądź też ustalającego nieważności umowy kredytowej? I czy ten obowiązek rozciąga się na sytuacje, gdy frankowicz reprezentowany jest przez adwokata bądź też radcę prawnego?
Zgodnie z rozstrzygnięciem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej do sądu krajowego, który stwierdza nieuczciwy charakter warunku umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem, należy poinformowanie konsumenta o skutkach prawnych, jakie może spowodować unieważnienie takiej umowy, niezależnie od tego, czy konsument jest reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika (pkt. 91). Nawet frankowicz występujący w sporze z bankiem z pomocą adwokata lub radcy prawnego podlega ochronie sądu w zakresie informacji o skutkach prawnych uznania postanowienia umownego za abuzywne.
